ÇERKEZ ADETLERİ

[GÖZLEM]

ÇERKEZ DÜĞÜNLERİNDE UYGULANAN ADETLER

Çerkezlerde evlilik,uyulması zorunlu bin türlü kuralın eşlik ettiği bir törenle gerçekleşir.

Bir Çerkez genci evlenmek mi istiyor?Yuvayı geçindirecek maddi gücü olacak,büyük kardeşi bekarsa onun evlenmesini bekleyecek,uzak ya da yakın akrabadan eş adayı seçmeyecek,mümkünse aynı köyden birini tercih etmeyecek ama evleneceği kişinin mutlaka Çerkez olmasını gözetecek�Bütün bu şartlara bir de �zor beğenir� olmaları eklenince Çerkezlerin neden geç evlendikleri yeterince açığa çıkıyor.Ama tüm bunları yerine getirmekte yetmiyor.Kız kaçırmadan kız istemeye,nikahtan düğüne,gelin almadan damat çıkarmaya bin türlü kural keskin bir şekilde işliyor.Belki de günümüzde o kadar keskin kurallar kalmamış olsa da bakalım önceleri Çerkez düğünleri nasıl olurmuş ve de hangi adetler uygulanırmış�.

KIZ İSTEME(LHUH)

Çerkezlerde evlilikle ilgili konuların büyüklerle,anne ve babayla açıkça konuşulması ayıp sayılır.Bütün ilişkiler arkadaşlar,yengeler veya enişteler aracılığıyla yürütülür.Evlenmeye karar veren kız veya erkek,aracılarla bunu anne babasına bildirir.Düğüne kadar bütün süreç,olumsuz sonuçlanması ihtimaline karşı mümkün olduğu kadar gizli yürütülür.Erkek tarafının büyükleri toplanarak �lhuh� (kız isteme) için gidecek heyeti belirler.Bu heyette genellikle,kız tarafında sözü geçecek aile büyükleri(amcalar),dayı tarafından biri veya babanın arkadaşları yer alır.Damat adayının kendisi ve babası kız istemeye gitmez.Bu heyete kadınlar da katılmaz.Bu heyet kız tarafında yine ailenin büyükleri veya duruma göre babanın yakını tarafından karşılanır.Kızın babası bu törene katılmaz ve gelenlerle muhatap olmaz.Kızın kendisi de görünmez.İlk istemede genellikle �Aile büyüklerine danışalım,görüşelim,şu gün gelin� denerek olumlu cevap verilmez.Sonra da,cevap olumsuz olacaksa bu açıkça söylenmez, �Biz size haber veririz.� denir.

EV GÖRME(VUNAPLHE)

Kızın ailesi erkeğin ailesini tanımıyorsa,ekonomik ve sosyal durumunu bilmiyorsa,istemeye gelenlere �Acele etmeyelim,bazı adetlerimiz var� denir.Bundan anlaşılan,kızlarını nasıl bir yere vereceklerini görmek (vunaplhe/ev görme) istedikleridir.O zaman gelenler,kendilerini nerede nasıl bulabileceklerini ayrıntısıyla bildirir.Fakat vunaplhenin zamanı konuşulmaz;bunu kızın ailesi tayin eder.Bu görev,saygın,dürüstlüğüyle tanınan bir veya birkaç erkeğe verilir.Kız tarafı,habersiz giderek kim olduklarını söylemeden her tarafı titizlikle inceler.Eve,avluya,bahçeye,hayvanlara,komşularla ilişkilerine,yaşlılarının otoritesine,müstakbel kaynananın davranışlarına bakarlar.Sonuç olumluysa vedalaşırken kendilerinin vunaplhe için görevlendirildiklerini açıklar ve konuyu tekrar görüşebileceklerini bildirirler.Vunaplheden iki veya üç gün sonra erkek tarafı hediyelerle kızın ailesine bir heyet (palheyet,palhe�ıh) gönderir.Nikah(nekihıth) için gün belirlenir.Bu gelenek bugün uygulanmıyor.Eskiden de toplumun üst sınıfları arasında uygulanmaz,aksine böyle bir talep hakaret sayılırdı.

NİKAH(NEKİHITH)

Nikah gelinin anne-babasının evinde yapılır.Nikah törenine damat ve gelin katılmaz,kendi adlarına vekil
(vueçıl) tayin ederler.Nikahta hoca(efendi) ve damatla gelinin vekillerinden başka şahitler hazır bulunur.Tören ayakta yapılır.Eskiden herkesin bu tören sırasında mutlaka şapka giymesi bir gelenekti. �Efendi�,gençlerin vekillerinden fikir değiştirip değiştirmediklerini,vasilerinin karı-koca olmalarına razı olup olmadığını sorar.Sonra üç kez dua okur ve her defasında vekillere onay verip vermediklerini sırayla sorar.Vekillerinden cevabından sonra hoca yine dua okur ve bunu �amin� le bitirir.Nikah töreninde oyunlar ve başka eğlenceler olmaz.Nikah kıyıldıktan sonra sofra kurulur,gençler için,akrabalık için iyi dilek konuşmaları(houh) yapılır.

DÜĞÜNE HAZIRLIK

Nikahtan sonra kız baba evinde bir yıl veya daha fazla kalır.Bu süre içinde çeyiz ve müstakbel akrabalar için hediyeler hazırlanır.Bu dönemde genç teyzeler,halalar,gelinler,komşu kadınlar ona yeni ailesinde nasıl davranması gerektiğini,kocasının ve diğer yaşlıların karşısında ne gibi görevleri olduğunu öğretirler.İlk geceden başlayarak evlilik yaşamının gerekleri anlatılır.Evlenecek kız akrabalarının ve yakın komşularının düğünleri dışında diğer sosyal etkinliklere katılmaz.Katıldığında da evli kadınlar gibi sadece izleyici olur.Akşamları kızın yanına kız ve erkek arkadaşları gelir.Jeşşıs(gece oturması) diye adlandırılan sohbet ve eğlenceler düzenlenir.Nikahtan önce arkadaşlarıyla birlikte kızın evine rahatça girip çıkabilen damat,bundan sonra evin çok uzağından geçmek,kızın ailesinden yaşlılarla karşılaşmaktan kaçınmak zorundadır.

BAŞLIK ALMA(VUASE�IH)

Başlık(vuase) nikah sırasında belirlenir.Eskiden başlık bedeli büyükbaş hayvanlardan ve şıperit denilen cins bir attan oluşurdu ve ailelerin durumuna göre değişirdi.Örneğin başlık bedeli 1950�li yıllarda Uzunyayla�da �iki at,iki öküz ve 500 lira�ydı.Nikahtan sonra damadın akrabaları başlığı hazırlar.Başlığı almak için kız tarafından beş,altı erkek gönderilir,bunların arasında kızın amcası ve dayısı olur.Başlık görüşmeleri çok sıkı pazarlıklı geçer ve �ince diplomasi� gerektirir.Bugün artık başlık parası kalktı ya da sembolik olarak alınıyor.

GELİN ALMA(NISAŞE)

Dini nikah ve başlığın alınmasından sonra nısaşe(gelin alma) günü kararlaştırılır.Eskiden genellikle sonbaharda,hasat bittikten sonra yapılırdı.Ailenin büyüğü akrabalarına,köylülerine ,kendi arkadaşlarına haber verir.Tören,gelin alıcı sofrası(fızışe yefe) ile başlar.Törenin nasıl organize edileceği konuşulur ve gelin alıcı kafilesinin başkanı(fızışe thamade) seçilir,görevler belirlenir.Gelin alıcıya refakat için seçilen atlı gençler(fızışe şu) kendilerine gösterilen bu güveni onur sayarlar.Gelin arabası kırmızı bir örtüyle kaplanır.Arabada damadın kız kardeşi veya başka bir akrabası ve mızıkacı(pşınavo) bulunur.Arabanın çevresinde atlılar yer alır.Gelin alıcı(fızışe),günün aydınlık vaktinde yola çıkarılır.
Gelin alıcı alayın gelinin köyünün girişinden başlayarak evin avlusuna girinceye kadar engellenmeye çalışılır.Atlı gençlerin en başta gelen görevi arabanın kırmızı örtüsünü kaptırmamaktır.Gelini evden çıkarma ve arabaya bindirme görevi damadın kardeşinin veya yakın akrabalarından bir erkeğin görevidir.Gelini oturduğu yerden kaldırmak için �ğatecıpş�e� ve odadan çıkarmak için de �aşha vubıdıpş�e� ödemek gereklidir.Ayrıca avludan ve köyden çıkarken gençler tarafından yolu kesilen gelin alıcıdan geçiş bedeli(kuebjedene) alınır.Gelinle birlikte genellikle yengesi,teyzesi,amca-teyze oğlu veya kızı olan �gelin arkadaşı� (jemheğase veya nısedek�ue) gelir ve kocasının evine yerleşinceye kadar onunla birlikte kalır.Eskiden uygulanan �teyşerıs� geleneğine göre,gelin damadın bir akrabasının veya arkadaşının evine (teyşeres) getirilir ve �gelin çıkarma�ya (nıseyişe,nıseyişıj) kadar orada kalırdı.Ancak uzun zamandır gelin doğrudan damadın evine getiriliyor.Voraydade şarkısı eşliğinde arabadan indirilir ve özel hazırlanmış odaya(lağune) götürülür.Bu sırada �nıvoj çetsıvej� denilen ilginç bir seremoni yaşanır.Damadın büyük ninesi varsa temsili olarak evden kaçar ve güzel sözlerle,vaatlerle ikna edilerek geri getirilir.
Bir süre sonra,voraydade şarkısı eşliğinde gelini yeni akrabalarıyla tanıştırma töreni(vuneyişe) yapılır.İkinci kez,sadece kadınların katıldığı vuneyişe tsuk da yapıldıktan sonra gelin kaynanasının yanına girmekte serbest olur.
Damat bütün düğün faaliyetleri sırasında bir arkadaşının evinde (şavuap�e,şavoş�ıp�e) kalır.Sağdıç (şavakot,şavoğ) ve yardımcısı (şavokodze) gereken her şeyi yapmaktan sorumludur.Arkadaşları,düğüne gelen gençler,damadı burada ziyaret ederler ve geleneklere bağlılığını,dayanıklılığını ölçerler.Uygun bir fırsatta damat kaçırılabilir ve kurtarmalık alınarak iade edilir.Düğünün son günü,yani gelin getirildikten üç,dört gün sonra şavoyişıj (damat çıkarma) yapılır.Damat,arkadaşları eşliğinde kaldığı evden törenle kendi evine getirilir.

[GÖZLEM]

Düğün davetiyesinde silah ve içki yasağı belirtilecek Kızı almaya gidenlerin sayısı 10’u geçmeyecek Cenazelerde sarılma ve öpüşme olmayacak.

Çerkezler düğün törenlerinde artık dejenere hale gelmiş sosyal kurallarını yeniden düzenledi. Onları harekete geçiren faktör düğünlerde havaya ateş edildiği için çok sayıda kişinin ölmesi oldu.

Tarihi halk meclisi geleneği Kafkasya sürgününden 143 yıl sonra geçen yıl canlandırıldı, kurallar ve yaptırımlar belirlendi. Düğünlerde silah ve alkol kullanımı kaldırıldı. Evlilik öncesi dini nikah yasaklandı. Nişan töreni geleneklere aykırı bulundu. Gösterişe yönelik hediyelere sınır getirildi. Kafkas Dernekleri Federasyonu Başkanı Cihan Candemir el kitapçığı haline getirilen kararların anayasal nitelik taşıdığını söylüyor.

Düğünleriyle, danslarıyla, yemekleriyle geleneklerine en bağlı topluluklardan başında gelir Çerkezler. Yaşamlarını ortak değer yargıları ve ritüeller belirler. Hep bu kurallar çerçevesinde yaşayan Çerkezler için 2000’li yıllar çok iyi başlamadı. Sosyal yaşamlarının en önemli parçası düğünler bir eğlenceden çıkıp kabusa dönüştü. Düğünlerde silah kullanımı can alıcı hale geldi. Mesela 12 Temmuz 2004’te Adapazarı’nın Kayalar Köyü’nde iki çocuk annesi Nurgül Taymaz bir düğünde rastgele açılan ateş sonucu hayatını kaybetti. Bu olayın ardından farklı düğünlerde 15 kişi daha öldü. Bunun üzerine, Çerkez toplumunun hatırı sayılır üyeleri harekete geçti. "Khabze" adı verilen, yazılı olmayan geleneksel hukuk kurallarını gözden geçirip daha sıkı uygulamak için Kayalar Köyü’nde bir toplantı yaptılar. Toplantıya, 45 köyün seçtiği 141 temsilci katıldı.

Toplantıdan, "Bundan sonra düğünlerimizde içki içilmeyecek ve ateşli silah kullanılmayacak" kararı çıktı. Karara göre köyde düğün yapacak ailenin büyüğü ihtiyar heyetini bilgilendirerek, taahhütte bulunacaktı. Düğün davetiyelerinde de "içki içilmesi ve ateşli silah kullanılması yasaktır" notunun yer alması zorunlu hale getirildi. Hatta aynı minvaldeki afişlerin köy girişinden düğün evine kadar asılması da kararlaştırıldı.
Yasak ihlal edildiği takdirde verilecek cezalar da belirlendi: Önce ihlal edene kendi sülalesi yaptırım uygulayacak. Yasağa uymayan köylere davetiye gönderilmeyecek, o köylerden gelecek davetiyeler iade edilecek. Yasağı ihlal edenin acılı ve sevinçli günlerine kimse katılmayacak, tecrit edilecek. Köyün önceden belirlediği heyet, ihlalde bulunanın düğün hediyesini iade edip düğün mahallinden ayrılmasını sağlayacak. Eğer yasak oyun anında ihlal edilirse düğündeki kadınlar hemen oyun alanını terk edecek. Düğün anında yasak ihlal edilirse, misafir olarak gelen köy heyetleri, hemen düğün alanından ayrılacak. Düğünlerde yasak ihlalini alışkanlık haline getirenlerin hiçbir sorununun çözümüne aracı olunmayacak.

EN BÜYÜK YAPTIRIM AYIPLANMAK, DIŞLANMAK

Kafkas Dernekleri Federasyonu Başkanı Cihan Candemir, kurallara uyulup uyulmadığının kontrol edildiğini söylüyor. Söylediğine göre, bölgedeki düğünlerde alkol tüketimi ve silah kullanımı yüzde 95 düşmüş: "Tamamı Çerkez olan köylerde kurallara uyulduğu görüldü. En büyük yaptırım o insanın dışlanması, ayıplanması veya toplum içinde değersiz hissettirilmesidir. Bu nedenle Kafkasya’da hiç hapishane olmamıştır." Candemir’e göre, silah yasağı başta Düzce-Adapazarı bölgesinde sınırlı kaldı. Bursa, Eskişehir ve İnegöl civarında bir süre daha devam etti. 2006’da yine bir düğünde bir kaza oldu. "Bunun üzerine oradaki dernekler ve federasyonumuzun girişimiyle toplanıldı. O yörede de silah kullanılmaması konusunda bir yasaklama getirildi."
Düzce ve Adapazarı’nın ardından Türkiye çapında katılımla düzenlenen büyük khabze toplantılarının ilki 24 Şubat 2007’de Kahramanmaraş’ta yapıldı. Halk meclisi niteliğindeki büyük toplantıların her yıl düzenlenmesine karar verildi. Kahramanmaraş toplantısının en önemli özelliği, alınan kararların bir kitapçık haline getirilmesiydi. Candemir kitapçığın bölgede "bir anayasa niteliğinde tatbik edilen belge haline geldiğini" dile getiriyor.

Toplantının gündem maddelerini, cenaze, nişan ve nikah törenleri oluşturuyordu. Düğünlerdeki ekonomik külfet, silah ve alkol kullanımı gibi sorunlar tartışıldı. Çok kalabalık grupların kız istemeye gitmesinin erkek tarafına fazlasıyla ağırlama yükü getirdiği, hediye alışverişinin de abartıldığı kanaatine varıldı, sınırlamalar getirildi. Çerkez adetinde olmayan "nişan töreni" uygulamasına da son verildi. Geleneklerdeki gibi önce söz alınması ve sonra nikahın kıyılması kararlaştırıldı. Bölgedeki dini nikahların artışı da bir sorun olarak değerlendirildi.

Candemir, şöyle diyor: "Nişan yerine dini nikah yapılıyordu. O arada düğünü yapıp kızı alıncaya kadar geçen bir süre var. Bu süre içinde kızla erkek anlaşamayabilir. Evliliğe mani bir durum çıkabilir. Böyle bir dini nikahın yapılmış olması olumsuz sonuç doğurabilirdi. O yüzden bu kararı aldık."

CENAZELERLE İLGİLİ KARARLAR

Cenaze merasimi ve sonraki üç günlük yas döneminde cenaze sahipleri maddi ve manevi olarak yalnız bırakılmayacak.

Yapılacak yardımlar gösterişe kaçmadan gizli yapılacak.

Cenazenin cami avlusunda bekleme sürecinde veya daha sonraki aşamalarda, cenaze yakınları ile katılımcıların kucaklaşması khabze kurallarımızda olmadığı gibi sağlık açısından da büyük tehlike teşkil ettiğinden sarılıp öpüşme geleneği uygulanmayacak.
Mezar çıkışında cenaze sahipleri bir sıra halinde dizilecek. Cenazeye katılan bir büyük toplum adına başsağlığı dileyecek. Aynı mekanda münferit olarak başsağlığı dilenmeyecek. Taziyelerin bildirilmesi esnasında kucaklaşma, el sıkışma olmayacak, dönüşler soldan olacak, Cenaze sahipleri taziyeleri kabul işiyle uğraşacak, haber verme işini komşu ve dostları yapacak.

NİKAH MERASİMİYLE İLGİLİ KARARLAR

Resmi nikah kıyılmadan dini nikah asla kıyılmayacak.
Başlık bedeli anlamına gelebilecek herhangi bir bedel ödenmeyecek.
Nikaha giden grup beraberinde bir cumhuriyet altını, tatlı, çerez ve meşrubat götürecek. Sadece geline bir kol saati, bir yüzük, bir takım elbise, çanta ve ayakkabı götürülebilir.
Miktarı pazarlık konusu yapılmamak şartıyla takılar, gelin geldikten sonra düğün evinde takılacak. Nikaha giderken dürü ve takılar kesinlikle götürülmeyecek.
Karşılıklı olarak gönderilen "dürü", "bohça" uygulamaları abartılıyor. Bu yüzden kaldırılacak.
Nikaha giderken gösterişe yönelik, aşırı hiçbir davranış sergilenmeyecek.
Kızı almaya gidecek heyet 10 kişiyi, araç sayısı bir minibüsü geçmeyecek.
Erkek tarafındakilere şaka da olsa yapılan aşırı eziyetler ve para alınması önlenecek.